Eén van de aandachtsgebieden van het actie-onderzoek van het Overlegorgaan Fysieke Leefomgeving (OFL) is de dynamiek rond ‘koplopers’ in de warmtetransities. Denk aan bewoners die zich verzameld hebben in maatschappelijke initiatieven of in energiecoöperaties. In de afgelopen periode heeft het OFL gesprekken gevoerd met zowel actieve bewoners als mensen in andere rollen (overheid, wetenschap) om meer inzicht te krijgen in het empowerment van deze groep actieve bewoners. 

Koplopers, wie zijn dat?

‘Koplopers’ is de term die het OFL in deze notitie gebruikt voor de groep bewoners die een actieve rol vervult in de warmtetransitie. Dat neemt niet weg dat ook anderen, zoals bestuurders, ambtenaren of professionals, net zozeer koplopers kunnen zijn. Sterker nog, in de notitie zal het OFL het punt maken dat koplopers vanuit maatschappelijke initiatieven en koplopers vanuit overheidszijde elkaar juist nodig hebben om maatschappelijke initiatieven verder te brengen.

Empowerment van koplopers

Via interviews met verscheidende stakeholders betrokken bij ‘koplopers in de warmtetransitie’ heeft het OFL meer inzicht verkregen in het ‘empowerment van koplopers. Het concept van empowerment verwijst naar de motieven en mogelijkheden van mensen om te willen en kunnen participeren in de warmtetransitie. De volgende vragen stonden centraal in de gesprekken:

Hoe kunnen koplopers optimaal empowered raken? Hoe empoweren ze zichzelf en elkaar, en wat hebben ze nodig van professionals en overheidsbeleid?

Inzichten

De gesprekken brachten de volgende inzichten op:
[De volledige notitie met inzichten en aanbevelingen is onderaan dit artikel te downloaden.]

• Grip centraal motief voor koplopers (en bewoners in het algemeen): als het gaat om motieven om actief te zijn in warmtetransitie, komt uit de gesprekken naar voren dat bewoners bovenal grip willen hebben op hun leefsituatie.
• Koplopers organiseren grip voor bewoners: koplopers spelen een belangrijke rol in het organiseren van die behoefte van grip voor bewoners. Koplopers nemen initiatief, mobiliseren andere bewoners en komen tot gezamenlijke plannen. Zodoende kunnen koplopers tot initiatieven komen waarmee bewoners collectief grip krijgen op hun leefsituatie in de warmtetransitie.
• Samenwerking tussen koplopers en professionals noodzakelijk: koplopers kunnen veel. Toch komt ook duidelijk uit de gesprekken naar voren dat samenwerking tussen koplopers en professionals (zoals gemeenteambtenaren of medewerkers van andere (semi-)publieke instanties) noodzakelijk is. In sommige gevallen spelen professionals een belangrijke rol in aanwakkeren of helpen opstarten van een initiatief, in andere gevallen helpen professionals meer vergevorderde koplopers met wegwijs maken en mogelijkheden scheppen in die institutionele wereld. 
• Systeem niet voldoende ingericht op maatschappelijk initiatief: koplopers worden op dit moment ook op allerlei manieren nog niet goed geholpen. Het huidige institutionele systeem is niet voldoende ingericht op maatschappelijk initiatieven. Professionals en instanties als gemeenten zijn nog niet altijd gewend zijn aan het samenwerken met maatschappelijke initiatieven, en vinden het moeilijk om maatschappelijke initiatieven passend te behandelen. Het structurele institutionele systeem (met zaken als beleid en wet- en regelgeving) biedt weinig ruimte en steun biedt voor kleinschalige en niet-commerciële maatschappelijke initiatieven, terwijl het grootschalige oplossingen uit de markt juist lijkt te bevoordelen. 
• Een verhaal over empowerment en disempowerment: uit de gesprekken komt kortom een rijk verhaal naar voren over het empowerment én het disempowerment van koplopers in de warmtetransitie. Koplopers zijn tot veel in staat, maar zijn ook op fundamentele wijze afhankelijk van de samenwerking met een institutioneel systeem dat nog onvoldoende op hen is ingericht.

Aanbevelingen

Het Overlegorgaan Fysieke Leefomgeving komt op basis van de notitie tot de volgende aanbevelingen richting Programma Aardgasvrije Wijken:

• Wees bewust(er) van het belang van maatschappelijke initiatieven: koplopers, en daarmee maatschappelijke initiatieven, zijn niet alleen belangrijk omdat ze concrete stappen zetten in de warmtetransitie, maar juist ook omdat ze inspelen op de fundamentele behoefte van bewoners om grip te hebben op hun leefsituatie. Of het nou gaat om een initiatief om zelf warmte te organiseren (lokaal eigendom) of om voorwaarden te stellen aan de gemeente (zeggenschap), koplopers organiseren die grip, voor zichzelf en hun medebewoners.
• Maak maatschappelijke initiatieven expliciet onderdeel van het leersysteem van PAW: het Kennis- en Leerprogramma georganiseerd is primair bedoeld voor gemeenten, en richt zich niet direct op maatschappelijke initiatieven. Er mag meer worden gedaan om het leerproces voor én met maatschappelijke initiatieven te bespoedigen, en dit onderdeel te maken van het leersysteem van PAW.
• Laat (vertegenwoordigers van) maatschappelijke initiatieven aanschuiven aan de relevante besluitvormingstafels: om te zorgen dat het perspectief van maatschappelijke initiatieven meegenomen wordt in de politieke, bestuurlijke en ambtelijke besluitvorming, is het belangrijk dat ze daadwerkelijk aanschuiven bij de relevante besluitvormingstafels. Een voorbeeld is de uitvoeringstafel gebouwde omgeving van het Klimaatakkoord. Op lokaal niveau is betrokkenheid van koplopers bij het opzetten en uitvoeren van de Transitievisie Warmte en Wijkuitvoeringsplannen een belangrijke stap om te zorgen dat maatschappelijk initiatief gesteund wordt.
• Monitor en onderzoek de dynamiek van maatschappelijke initiatieven in de warmtetransitie en zorg dat kennis wordt benut door koplopers, professionals en instanties: er wordt op dit moment veel geleerd in de praktijk door de vele maatschappelijke initiatieven die al actief zijn, en door de professionals en instanties die met hen samenwerken. Het is belangrijk om deze ervaringen op te halen, en nauwkeurig te monitoren en/of onderzoeken hoe maatschappelijke initiatieven vooruitkomen, en ook tegen welke barrières ze aanlopen. Dit onderzoek geeft een eerste inzicht in die barrières.
• Moedig de ontwikkeling van nieuwe werkwijzen en instrumenten aan om maatschappelijke initiatieven ruimte te geven en te ondersteunen, bijvoorbeeld in hun ‘opgroeirecht’: maatschappelijke initiatieven en koplopers hebben andere behoeften dan bijvoorbeeld (grootschalige) marktpartijen. Het is belangrijk om niet alleen zicht te krijgen op de belemmeringen van huidig beleid, maar om ook constructief bij te dragen aan de ontwikkeling van nieuwe werkwijzen en (financiële) instrumenten die passen bij de logica en het proces van maatschappelijke initiatieven.

De notitie met de belangrijkste inzichten en aanbevelingen is hieronder te downloaden.